Dni Pamięci Żydów Galicyjskich

Medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata

„Galicjaner Sztetl” to wyjątkowe wydarzenie kulturalno-edukacyjne odbywające się corocznie w czerwcu w Tarnowie, mające na celu upamiętnienie bogatej historii i dziedzictwa Żydów galicyjskich. Wydarzenie to realizowane jest przez Komitet Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej i Muzeum Ziemi Tarnowskiej, stanowi ważny głos w dialogu o pamięci, tożsamości i wielokulturowości regionu. Wydarzenie, znane również, jako Dni Pamięci Żydów Galicyjskich, łączy refleksję historyczną z żywą kulturą. Tegoroczna edycja była wyjątkowa, bowiem przypadała na 580-lecie Żydów w Tarnowie. W ramach programu odbywają się wykłady, panele dyskusyjne, koncerty, wystawy i spektakle, które przybliżają uczestnikom codzienne życie, obyczaje, tradycje oraz duchowość dawnej społeczności żydowskiej w Galicji.

Tegoroczne Dni Pamięci Żydów Galicyjskich Galicjaner Sztetl zaczęły się w czwartek 12 czerwca w południe spotkaniem modlitewnym w Miejscu Pamięci – Las Buczyna w Zbylitowskiej Górze, gdzie podczas II wojny światowej niemieccy okupanci dokonali masowych egzekucji ludności żydowskiej i polskiej. W czerwcu 1942 roku, Niemcy zamordowali w Buczynie ponad 6 tysięcy Żydów, wśród zabitych było około 800 dzieci z sierocińca żydowskiego. Niemcy, aby oszczędzić na nabojach, kazali dzieciom wejść do wykopanego wcześniej dołu i wrzucili tam granaty. W Buczynie są też groby Chrześcijan – Polaków, którzy byli przetrzymywani w tarnowskim więzieniu, a następnie zostali tutaj przywiezieni i rozstrzelani. Szacuje się, że mogło ich tutaj zostać zamordowanych w ten sposób od kilkuset do nawet dwóch tysięcy osób. Ostateczna likwidacja getta w Tarnowie nastąpiła we wrześniu 1943 roku. Ok. 5 tys. osób wywieziono do KL Auschwitz, 2 -3 tys. do obozu w Płaszowie, a 500 osób zamordowano na miejscu. Pozostawiono przy życiu zaledwie 300 osób. Tym samym przestał istnieć liczący w 1939 r. ok. 25 tys. mieszkańców żydowski Tarnów.

Sprawiedliwy wśród Narodów Świata 

W tarnowskim ratuszu odbyła się w tym samym dniu uroczystość wręczenia medalu i dyplomu honorowego Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata. Medalem uhonorowany został pośmiertnie Jan Stolarz.  Sprawiedliwy wśród Narodów Świata" to honorowy tytuł przyznawany przez Instytut Yad Vashem osobom nieżydowskiego pochodzenia za bezinteresowną pomoc okazaną Żydom podczas Holokaustu. Tytuł ten jest najwyższym izraelskim odznaczeniem cywilnym. Na dzień 1 stycznia 2023 roku przyznano łącznie na całym świecie 28 486 medali Sprawiedliwy wśród Narodów Świata z czego Polakom wręczono ich aż 7280. W tarnowskim ratuszu pośmiertnie został odznaczony Jan Stolarz, który w czasie wojny udzielił pomocy i schronienia m.in. Dawidowi Fromowiczowi, Chaji Fromowicz, Romanowi Fromowiczowi, Reginie Fromowicz, Bronisławie Fromowicz i Mojżeszowi Heberowi. W listopadzie 1942 r. grupie Żydów udało się uciec z getta w Tarnowie, wśród nich byli Dawid Fromowicz i jego żona Chaja. Uciekinierzy byli uzbrojeni w broń palną. Po drodze przypadkowo natknęli się na niemieckiego leśniczego i zastrzelili go. Obawiając się odwetu, większość członków grupy wróciła do getta. Jednak sześciu z nich, w tym małżeństwu Fromowiczów, udało się dotrzeć do wioski Biadoliny Radłowskie. Tam zapukali do drzwi Jana Stolarza, znajomego sprzed wojny. Bez wahania, kierując się współczuciem i poczuciem obowiązku, Jan przywitał grupę i ukrył ich w swojej piwnicy. Kilka dni później odkryto ciało niemieckiego leśniczego, co skutkowało przeszukaniami i aresztowaniami w całej okolicy. Zmusiło to żydowskich uciekinierów do powrotu do getta. 

Na początku 1943 roku Dawid opuścił getto po raz drugi, tym razem z ośmioma innymi mężczyznami. Zostali jednak zadenuncjowani i w konfrontacji z Niemcami pięciu z nich zginęło, a czterem udało się uciec. Dawid był wśród ocalałych i ostatecznie powrócił do getta w kwietniu 1943 roku. 2 września 1943 roku rozpoczęła się ostatnia akcja w getcie w Tarnowie, która trwała do 7 września. W tym czasie Dawid i jego żona ukryli się w piwnicy swojego domu. Po akcji Dawid oraz sześciu innych Żydów ponownie znaleźli schronienie u Jana Stolarza. Jan konsekwentnie zapewniał uciekinierom schronienie, dostarczał żywność i ostrzegał ich przed niebezpieczeństwem, kiedy ci ukrywali się w lesie. Oprócz grupy Dawida, Jan pomagał i ukrywał również inne osoby. W marcu 1944 r., na skutek donosu, do gospodarstwa Jana przybyła niemiecka żandarmeria, która znalazła ukrytego w zabudowaniach Żyda, dr. Griesa. Został on rozstrzelany przed domem wraz z synem Jana, Antonim. Pomimo utraty syna Jan Stolarz nadal pomagał ukrywającym się Żydom, wykazując się odwagą i determinacją. Dawid Fromowicz, Chaja Fromowicz, Roman Fromowicz, Regina Fromowicz, Bronisława Fromowicz i Mojżesz Heber doczekali końca wojny. Jan udzielał także pomocy ukrywającym się innym Żydom i Polakom. W 1948 r. Jan Stolarz przebywał w więzieniu Sądu Okręgowego w Tarnowie pod fałszywymi zarzutami współpracy z Niemcami. Zmarł w 1969 roku. Medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata oraz dyplom honorowy prawnuczkom Jana Stolarza: Wiesławie Baryczka i Alicji Szmucer wręczyła wiceambasador Izraela w Polsce Baruch Bosmat, która podkreślała, że wiele osób nie odważyłoby się postąpić tak jak odznaczony Jan Stolarz, wyraziła też wdzięczność jemu i jego rodzinie. W uroczystości udział wzięli m.in. dyrektor Muzeum Ziemi Tarnowskiej Kazimierz Kurczab i prezes Komitetu Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej Adam Bartosz.

Oficjalna inauguracja Galicjaner Sztetl nastąpiła wieczorem 12 czerwca podczas koncertu pod Bimą – jedynym zachowanym fragmentem żydowskiej synagogi w Tarnowie. W tym miejscu w kolejnych dniach dobyły się kolejne koncerty, spektakl oraz czytanie literatury żydowskiej. Szczególnym wydarzeniem będzie otwarcie bram cmentarzy żydowskich w Tarnowie, Rzeszowie, Brzesku i Grybowie, połączone ze spacerami z przewodnikami po tych historycznych nekropoliach.